नेपाल एक बहुजातीय, बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक देश हो, जहाँ हिमाल, पहाड र तराईका समुदायहरूले साझा नेपाली पहिचानलाई समृद्ध बनाएका छन्। तर, यो गौरवमय विविधतामाथि पहिचानको प्रश्नले बारम्बार कालो छायाँ मडारिन्छ। हालैको जेन जेड (Gen Z) आन्दोलनले जन्माएको अन्तरिम सरकारमा मन्त्री बन्ने चर्चामा रहेकी हुम्लाकी सामाजिक अभियान्ता टाशी ल्हजोममाथिको जघन्य आक्षेपले नेपालको जातीय र सांस्कृतिक विभेदको कुरूप चेहरा छताछुल्ल पारेको छ। राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (राप्रपा) का पूर्वसांसद ज्ञानेन्द्र शाही र उनको उग्र हिन्दु अतिवादी समूहले टाशीलाई ‘तिब्बती’ भन्दै उनको नेपालीपनमाथि लगाएको निम्नस्तरको आरोप केवल व्यक्तिगत हमला होइन, बरु नेपालको समावेशी पहिचानमाथिको क्रूर र घृणित आक्रमण हो। यो लेखमा टाशीको प्रेरणादायी योगदान, जेन जेड आन्दोलन, अन्तरिम सरकारको पृष्ठभूमि, र शाहीजस्ता संकीर्ण अतिवादीहरूको निन्दनीय र घिनलाग्दो व्यवहारलाई उजागर गरिनेछ। साथै, नेपालको पहाडी राष्ट्रवादले आदिवासी र सीमान्तकृत समुदायहरूलाई कसरी अपमानित र बहिष्कृत गर्दै आएको छ भन्ने कुराको पनि विश्लेषण गरिनेछ।

 टाशी ल्हजोम: हिमाली नेपालीको सशक्त प्रतीक

टाशी ल्हजोम हुम्ला जिल्लाको लिमी उपत्यकामा जन्मेकी एक गर्विलो नेपाली नागरिक हुन्। हुम्ला, कर्णाली प्रदेशको सुदूर र दुर्गम जिल्ला हो, जहाँ २०२१ को जनगणनाअनुसार ५५,३९४ जनसंख्या बस्छ। लिमीका बासिन्दाहरू तिब्बती-प्रभावित संस्कृति र लिमी क्ये भाषा बोर्छन्, तर उनीहरू पुस्तौंदेखिका नेपाली वंशज हुन्। टाशीको परिवार हल्जी गाउँमा बस्छ, र उनका हजुरबुबा कुटु तामाङले १५०-२०० याक र १,२०० भेडा-बाख्रा पालेर जीविका चलाए। यो तथ्य पूर्वमुख्यमन्त्री जीवनबहादुर शाहीले सामाजिक सञ्जालमार्फत पुष्टि गरेका छन्। टाशीको वंशज नेपाली नागरिकता र हिमाली पहिचानले उनलाई सच्चा नेपाली बनाउँछ।

टाशीको बाल्यकाल हिमाली कठिनाइहरूले भरिएको थियो। बिजुली, सडक र स्वास्थ्य सेवाको अभावले उनलाई सानैदेखि सामाजिक न्याय र पर्यावरण संरक्षणप्रति सचेत बनायो। उनले २०२१ मा ‘बोर्न टु लिड’ संस्था स्थापना गरिन्, जसले हुम्लाका आदिवासी समुदायको पहिचान र अधिकारका लागि लड्छ। यो संस्थाले ‘हुम्लो’ लाई आधिकारिक जातीय पहिचानको रूपमा मान्यता दिने अभियान चलाइरहेको छ। टाशी एक जलवायु न्याय अभियान्ता, मानवअधिकार रक्षक र स्वतन्त्र फिल्ममेकर हुन्। उनको डकुमेन्ट्री ‘नो मोनेस्ट्री, नो भिलेज’ (२०२४) ले जलवायु परिवर्तनले हिमाली संस्कृतिमा पारेको प्रभावलाई चित्रण गर्छ। यो फिल्मले नेपाल-अमेरिका अन्तर्राष्ट्रिय फिल्म फेस्टिभलमा ‘बेस्ट शर्ट डकुमेन्ट्री’ र बान्फ माउन्टेन फिल्म फेस्टिभलमा फाइनलिस्टको सम्मान पायो। २०२५ मे १५ मा तिल गाउँमा थर्मोकार्स्ट ताल फुट्दा आएको बाढीले हिमनदी पग्लने समस्यालाई थप उजागर गर्‍यो। टाशीले युथ ग्लेसियर च्याम्पियनको रूपमा हिमनदी संरक्षणमा काम गरिरहेकी छिन्।

जेन जेड आन्दोलनमा टाशीको भूमिका प्रेरणादायी रह्यो। उनले काठमाडौंका पोडकास्टहरू र सामाजिक सञ्जालमार्फत हिमाली युवाहरूको आवाज विश्वसामु पुर्‍याइन्। लिमी युनिटी कोअपरेटिभ सोसाइटीकी सह-संस्थापकको रूपमा उनले सामुदायिक पर्यटन र पर्यावरणमैत्री विकासलाई प्रोत्साहन गरिरहेकी छिन्। उनको यो योगदानले हिमाली आदिवासीहरूलाई जलवायु न्यायको वैश्विक मञ्चमा स्थापित गरेको छ।

२०२५ को सेप्टेम्बरमा नेपालले ऐतिहासिक राजनीतिक परिवर्तन भोग्यो। जेन-जेड आन्दोलनले भ्रष्टाचार, असमानता र आर्थिक संकटविरुद्ध युवा पुस्ताको आक्रोशलाई सडकमा उतार्‍यो। यो आन्दोलन सेप्टेम्बर ४ मा सरकारले २६ सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्ममा प्रतिबन्ध लगाएपछि चर्कियो। ‘नेपो किड्स’ का भिडियोहरूले युवाहरूमा असन्तुष्टि बढाएको थियो। यसै क्रममा नेपालका Gen Z ले शान्तिपूर्ण प्रदर्शनको आह्वान गरे। तर, सेप्टेम्बर ८-९ मा प्रदर्शन हिंसात्मक बन्यो। सुरक्षाकर्मीको गोलीबारीमा ७० भन्दा बढीको ज्यान गयो। प्रदर्शनकारीहरूले सिंहदरबार, संसद भवन र प्रधानमन्त्री निवासमा मात्रै होइन नेताहरूका घरघरमा आगजनी गरे।

यो हिंसाले तत्कालीन प्रधानमन्त्री के.पी. शर्मा ओलीको सरकार ढल्यो। राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेलले संसद विघटन गरेर पूर्व प्रधानन्यायाधीश शुशिला कार्कीलाई अन्तरिम प्रधानमन्त्री नियुक्त गरे। भ्रष्टाचारविरुद्ध कडा छवि भएकी ७३ वर्षीया कार्कीले मार्च २०२६ सम्म सरकार चलाएर नयाँ चुनाव गराउने जिम्मेवारी पाएकी छिन्।

टाशीमाथिको जघन्य आक्षेप र ज्ञानेन्द्र शाहीको घृणित कृत्य ।

अन्तरिम सरकारको मन्त्रिपरिषद् विस्तारमा क्षेत्रीय र समुदायगत सन्तुलन कायम गर्न टाशीलाई महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालयको लागि सिफारिस गरिएको छ। उनको जलवायु, आदिवासी अधिकार र जेन जेड आन्दोलनमा योगदानले यो सिफारिसलाई बलियो बनाएको छ। तर, राप्रपाका पूर्वसांसद ज्ञानेन्द्र शाही र उनको उग्र हिन्दु अतिवादी टोलीले टाशीलाई ‘तिब्बती’ भन्दै उनको नेपालीपनमाथि जघन्य, निम्नस्तरको र घृणास्पद आक्षेप लगाए। शाहीले सामाजिक सञ्जाल र मिडियामा टाशीलाई ‘फ्री तिब्बत’ अभियानसँग जोडेर नेपाल-चीन सम्बन्धमा खतरा भएको भ्रामक र खतरनाक प्रचार गरे। उनले अमेरिकी दूतावासले टाशीको लागि लबिङ गरेको झुटो आरोप लगाएर उनको चरित्र हत्या गर्ने घिनलाग्दो प्रयास गरे। यो व्यवहार केवल टाशीमाथिको व्यक्तिगत आक्रमण होइन, बरु नेपालको समावेशी पहिचान र एकतामाथिको क्रूर, घृणित र अक्षम्य प्रहार हो।

ज्ञानेन्द्र शाही र उनको हिन्दु अतिवादी समूहको यो कृत्य घृणित, जघन्य र पूर्ण रूपमा निन्दनीय छ। यो व्यवहार नेपालको सामाजिक सद्भावलाई चकनाचुर पार्ने, जातीय विभेदलाई उक्साउने र राष्ट्रिय एकतामाथि कालो धब्बा लगाउने खतरनाक नियतले भरिएको छ। टाशीको हिमाली पहिरन र मंगोलियन अनुहारलाई हतियार बनाएर उनलाई ‘तिब्बती’ ठान्नु शाही र उनको टोलीको संकीर्ण, रूढिग्रस्त र घिनलाग्दो मानसिकताको घृणित प्रदर्शन हो। राप्रपाले हिन्दु राष्ट्र र राजतन्त्रको उग्रवादी एजेन्डा बोकेर नेपालको बहुसांस्कृतिक पहिचानलाई कुल्चने घृणित प्रयास गर्दै आएको छ। शाहीको यो कदमले हिमाली समुदायलाई तिब्बती र तराईका नेपालीलाई भारतीय ठान्ने जडसूत्रवादी सोचको कुरूप र विषाक्त चेहरा देखाउँछ। यो घृणास्पद र अक्षम्य हर्कतले नेपालको एकतामाथि गम्भीर खतरा उत्पन्न गरेको छ। शाहीजस्ता अतिवादीहरूको यो जघन्य कृत्यको कडा भर्त्सना र निन्दा गर्नु हरेक सचेत नेपालीको नैतिक दायित्व हो। यो व्यवहारलाई कुनै पनि हालतमा सहन सकिँदैन, र यस्ता संकीर्ण सोच बोकेका व्यक्तिहरूलाई कठोर जवाफ दिनु अनिवार्य छ। शाही र उनको समूहको यो घृणित कृत्यले नेपालको समावेशी लोकतन्त्रलाई लज्जास्पद चुनौती दिएको छ, र यस्तो विषाक्त सोचलाई जरैदेखि उखेल्नुपर्छ ।

नेपालको पहाडी राष्ट्रवाद खस ब्राह्मण संस्कृतिमा आधारित छ, जसले दौरा-सुरुवाल, ढाका टोपी र हिन्दु धर्मलाई मात्रै ‘खाँटी’ नेपालीपन ठान्छ। यो संकीर्ण र विषाक्त सोचले हिमाली नेपालीहरूलाई तिब्बती र मधेसीहरूलाई भारतीय ठान्दै आदिवासी र सीमान्तकृत समुदायहरूलाई अपमानित र बहिष्कृत गर्दै आएको छ। पञ्चायतकालमा खस भाषा र संस्कृतिलाई प्राथमिकता दिइयो, जसले अन्य समुदायको पहिचानलाई दमन गर्‍यो। २००६ को जनआन्दोलन र २०१५ को संविधानले बहुलवादको वकालत गरे पनि व्यवहारमा यो राष्ट्रवाद कायम छ।

हुम्ला जस्ता हिमाली क्षेत्रमा तिब्बती प्रभाव छ, तर यहाँका बासिन्दा जतिबेलादेखि नेपालको भूगोल बन्यो त्यतिबेलादेखि नै नेपाली हुन्। २०११ को जनगणनाअनुसार हुम्लामा ८७.३% ले खस नेपाली भाषा बोल्छन्। टाशीलाई तिब्बती ठान्नु यो राष्ट्रवादको घातक र घृणित पक्ष हो। ज्ञानेन्द्र शाहीजस्ता हिन्दु अतिवादीहरूले यो सोचलाई हिन्दुत्वसँग जोडेर थप विषाक्त बनाएका छन्। राप्रपाको हिन्दु राष्ट्रको मागले गैर-हिन्दु समुदायहरूलाई असुरक्षित बनाउँछ। यो सोचले आर्थिक र सामाजिक असमानता पनि बढाएको छ। हिमाली क्षेत्रमा साक्षरता ७५.७४% छ, तर अवसरको अभाव छ। जेन जेड आन्दोलनले यही असमानताविरुद्ध लड्यो, तर शाहीजस्ता नेताहरूले यसलाई विदेशी हस्तक्षेप ठान्छन्। यस्तो घृणित र निन्दनीय व्यवहारले नेपालको सामाजिक एकता र प्रगतिलाई अवरुद्ध गर्छ। शाही र उनको समूहको यो जघन्य कृत्यको कडा भर्त्सना र निन्दा नगरेसम्म नेपालको समावेशी भविष्य असम्भव छ।

टाशी ल्हजोममाथिको विवाद नेपालको विविधतामाथिको जघन्य र घृणित हमला हो। उनको योगदानले हिमाली आदिवासीहरूलाई विश्व मञ्चमा पुर्‍याएको छ, तर ज्ञानेन्द्र शाही र उनको हिन्दु अतिवादी समूहको घृणित, निम्न, जघन्य र अक्षम्य व्यवहारले उनको पहिचानमाथि आक्षेप लगाएको छ। यो कृत्य केवल टाशीमाथिको आक्रमण होइन, बरु नेपालको समावेशी पहिचान र एकतामाथिको क्रूर र घिनलाग्दो प्रहार हो। शाहीको संकीर्ण, रूढिग्रस्त र विषाक्त सोचले सामाजिक सद्भावलाई चकनाचुर पार्ने र जातीय विभेदलाई उक्साउने खतरनाक नियत राख्छ। यस्तो जघन्य र घृणास्पद हर्कतको कडा भर्त्सना र निन्दा गर्नु हरेक सचेत नेपालीको नैतिक र राष्ट्रिय दायित्व हो। यो व्यवहारलाई कुनै पनि हालतमा सहन सकिँदैन, र यस्ता अतिवादीहरूलाई कठोर जवाफ दिएर उनीहरूको विषाक्त सोचलाई जरैदेखि उखेल्नुपर्छ।

जेन जेड आन्दोलनले नेपालमा परिवर्तनको आधार बनाएको छ। अन्तरिम प्रधानमन्त्री शुशिला कार्कीको सरकारले टाशी जस्ता सक्षम र समावेशी व्यक्तित्वहरूलाई अवसर दिनुपर्छ। नेपालको समृद्धि यसको विविधतामा छ, र यो विविधतालाई अंगाल्नु नै सच्चा नेपालीपन हो। टाशीको संघर्षले देखाएजस्तै, नेपालीपन कुनै एक संस्कृति वा धर्ममा सीमित छैन। यो विविधताको उत्सव हो। ज्ञानेन्द्र शाहीजस्ता अतिवादीहरूको घृणित र जडसूत्रवादी सोचलाई परास्त गर्नु आजको अनिवार्यता हो।